تلفات انسانی زلزله تهران

علل مستقیم تلفات انسانی ناشی از زلزله از جمله عبارت‌اند از فروریزی ساختمان‌ها، آتش‌سوزی‌، سونامی‌، سنگ‌ریزش و زمین‌لغزه‌ها. علل تعیین کننده، به ویژگی‌های ساخت گاه‌های مورد نظر بستگی دارند. برای مثال در ژاپن و کالیفرنیا، جایی که تعداد زیادی خانه‌های چوبی وجود دارد، آتش‌سوزی علت اصلی تلفات انسانی است، اما در سوماترا و اندونزی، باید بر روی چونامی به‌عنوان مسئول اصلی تأکید نمود. تلفات انسانی ناشی از فروریزی ساختمان‌ها یک پدیده کلی در همه مناطق زلزله زده است. فروریزی ساختمان‌ها، به خاطر دلایل زیر مهم‌ترین عامل تلفات انسانی به‌ویژه در شهر تهران خواهد بود: چونامی نسبت به تهران بی‌ارتباط است، شیب‌هایی بااستعداد سنگ لغزش، فقط در کناره شمال شهر پراکنده‌اند، احتمال آتش‌سوزی گسترده نیز بسیار ضعیف است. به‌علاوه، آسیب‌های بحرانی ساختمان‌ها چنانکه در بخش قبلی گزارش توصیف شد، توسط این مطالعه برآورد گردید. بنابراین تلفات انسانی ناشی از فروریزی ساختمان در مطالعه اخیر به‌حساب آورده شد 

   روش برآورد تلفات انسانی

به‌منظور برآورد تلفات انسانی ناشی از فروریزی ساختمان، اطلاعات زیر مورد نیاز است: 1)   تعداد ساکنان ساختمان‌های فروریخته و 2) نسبت تعداد تلفات به تعداد کل ساکنان ساختمان‌های فروریخته. اطلاعات در مورد تعداد ساکنان از طریق آمار جمعیت 1375 قابل دسترس بود. نسبت تلفات از عوامل گوناگونی تأثیر پذیر است. ویژگی‌های ساخت گاه، تأثیر بسزایی بر این متغیر دارند. برای مثال در صورت فروریزی سازه‌های بنایی، بر حسب نوع مصالح مختلف تشکیل دهنده تیر، برآوردهای مختلفی انجام می‌شود. بنابراین مطلوب است که 1)   سوابق خسارت زلزله‌های گذشته در منطقه مورد نظر، تا حد امکان در نظر گرفته شوند و 2)    تابع‌های خسارت به‌طور کامل و با توجه به ویژگی‌های محلی و سازه‌های ساختمانی تدوین شوند

 

در این مطالعه ایده (یا روش) بنیادی برآورد تلفات که توسط Coburn  و همکاران (1992) ارائه گردید پذیرفته شده است. از آنجا که این روش بر گرفته از ملاحظات آماری خسارات زلزله در سراسر جهان و از جمله ایران است، برای تهران نیز کاربرد دارد اما پارامترهای استفاده شده برای برآورد، الزاماً مناسب خصوصیات ساختمانی شهر تهران نمی‌باشد. در نتیجه موارد خسارات ناشی از زلزله‌هایی که در مهر و موم‌های اخیر در ایران روی داده است به‌دقت و با جزئیات بررسی گردید تا پارامترهای اصلی به دست آیند.

روش شناسی

روش برآورد تلفات انسانی را که برگرفته از ایده Coburn و همکاران (1992) است. وی رابطه بین نسبت تلفات و انواع امداد رسانی را به شرح زیر توضیح داده است:

• با توجه به تعداد افرادی که در هنگام رویداد زلزله در ساختمان بودند، نسبت افرادی که قادر نخواهند بود از ساختمان‌های فروریخته بگریزند برآورد شده است.
• فرض بر آن است که تعداد افرادی که در ساختمان‌های فروریخته محبوس خواهند شد به علت شوک‌های ناشی از فروریختن کف‌ها و سقف‌ها یا خفگی در اثر خرد شدن خشت و آجر بلافاصله خواهند مرد.
• در مورد افرادی که بلافاصله نخواهند مرد، نجات یافتنشان در اثر سعی و تلاش شخصی، تقریباً غیرممکن است این افراد در زیر تیرهای افتاده و یا اثاثیه واژگون شده مدفون می‌شوند یا پس از فروریختن طبقات همکف در زیر زمین‌ محبوس می‌شوند، برخی از این افراد به‌تدریج خواهند مرد.

موفقیت امداد رسانی اضطراری، عمدتاً به زمان پس از وقوع زلزله بستگی دارد. نسبت امدادرسانی طی 72 ساعت پس از وقوع خسارات عملاً به صفر می‌رسد. یعنی اگر طی 72 ساعت به این افراد امداد نرسد، اکثر آن‌ها خواهند مرد. بنابراین امداد رسانی عامل اصلی و تعیین کننده نسبت تلفات در افرادی است که در اثر فروریختن ساختمان‌ها بلافاصله نمی‌میرند.

 

ایده فوق‌الذکر به‌صورت زیر تدوین شده است:

فرمول بررسی     Ks = D5 x M1 x M2 x M3 x (M4d+(1-M4d) x M5)

Ks: تلفات انسانی

D5: تعداد ساختمان‌های فروریخته

M1: تعداد افراد در هر ساختمان

M2: وضعیت ساختمان از نظر تعداد افراد ساکن در هنگام وقوع زلزله

M3: تعداد ساکنان محبوس در ساختمان‌های فروریخته

M4d: نسبت تلفات بلافاصله پس از فروریختن ساختمان‌ها

M5: تلفات پس از فروریختن ( نسبت مجروحانی که پس از فروریختن و قبل از امداد رسانی می‌میرند)

 

• پارامترها

پارامترهای فرمول بررسی به شرح زیر تعیین گردیدند.

• D5 تعداد ساختمان‌های فروریخته

تعداد ساختمان‌های مسکونی آسیب دیده در هر حوزه آماری، در فرمول اعمال گردید

• M1: تعداد افراد در هر ساختمان

تعداد ساکنان هر ساختمان از داده‌های آماری محاسبه گردید

• M2: تعداد ساکنان ساختمان در هنگام وقوع زلزله.

به‌منظور برآورد تعداد تلفات در هنگام شب، وقتی که ساکنان همگی در خانه‌هایشان هستند، مقدار M2  برابر با 0/1 فرض شد. این بدان علت است که داده‌های آمار جمعیت بر اساس بررسی آمار جمعیت ساکنان ساختمان‌ها که با تعداد کل افراد ساکن در ساختمان‌ها در شب مطابقت دارد، تهیه شده‌اند.

تعداد تلفات در هنگام روز نیز برآورد گردید. در این مورد تلفات روز نسبت به شب با شدت زلزله ارتباط داده شد. در این رابطه دو جانبه، خسارات واقعی موارد گذشته در ایران، دخالت داده شدند. جزئیات کار دربندهای بعدی توضیح داده خواهند شد.

• M3: تعداد ساکنانی که در ساختمان‌های فروریخته محبوس شده‌اند.

M4d: نسبت تلفات در صفر ساعت پس از فروریزی ساختمان‌ها

M5: تلفات پس از فروریزی (نسبت مجروحانی که قبل از امداد رسانی می‌میرند)

ضریب Coburn و همکاران (1992) طوری تنظیم گردید که رابطه بین شدت زلزله و نسبت تلفات در خسارات ناشی از زلزله‌های گذشته در ایران برقرار شود.

فعالیت‌های امدادرسانی اضطراری در چهار حالت زیر تعریف می‌شوند:

• بدون هیچ‌گونه امداد رسانی
• امدادرسانی در سطح جامعه (مردمی):‌

افرادی که محبوس نشده‌اند، ساکنان به دام افتاده در محل را امداد می‌دهند. برای این کار از دست و برخی ابزار ساده استفاده می‌شود.

• امدادرسانی مردمی و گروه‌های امداد:

علاوه بر امداد مردمی، جمعیت هلا‌ل احمر و گروه‌های آتش‌نشانی نیز در فعالیت‌های امدادرسانی مشارکت می‌نمایند. عملیات منظم بوده و وسایلی مانند بالابرها و اره برقــی به کار برده می‌شوند.

• امدادرسانی مردمی و گروه‌های امداد و حرفه‌ای‌ها:

علاوه بر عملیات یاد شده، افراد متخصص و گروه‌های امداد اضطراری که از مناطق دیگر، شامل کشورهای خارجی می‌آیند به عملیات امدادرسانی می‌پیوندند، دوربین فیبر نوری، سگ‌های امدادرسان و سایر ملزومات ویژه به‌کاربرده خواهند شد.

نسبت تلفات در زلزله‌های فاجعه بار گذشته در ایران

رابطه بین شدت زلزله و نسبت تلفات در زلزله‌های ایران به‌منظور ایجاد تابع خسارت بررسی گردید. این تحقیق و بررسی توسط مرکز مطالعات زلزله و زیست محیطی تهران بزرگ انجام گرفت. داده‌های شش زلزله ایران در جدول 4-2-1 ارائه شده است. دو زلزله در هنگام روز اتفاق افتاد یعنی وقتی که دانش‌آموزان و افراد شاغل در خارج از خانه‌های خود بودند. چهار زلزله دیگر در صبح زود و یا در شب واقع شدند یعنی وقتی که تقریباً تمامی افراد در خانه‌های خود بودند. شکل 4-2-3 رابطه بین شدت زلزله (در مقیاس اصلاحی مرکالی) و نسبت تلفات در زمان‌های مختلف را نشان می‌دهد. در زلزله‌های با شدت 6 و یا کمتر، تعداد بسیار کمــی تلفات انسانــی به بار آمـــد. نسبــت تلفات در شدت 8 برابر 10% یا کمتر بوده است. اما نسبت تلفات در شدت 9 و یا بالاتر، ناگهان به‌سرعت افزایش می‌یابد. این نسبت در هر زلزله به مقدار قابل ملاحظه‌ای متفاوت است. تفاوت آشکاری در نسبت تلفات در مورد زلزله‌های روز هنگام و شب هنگام وجود دارد. باید توجه داشت که بسیاری از مردم در زمان زلزله روز هنگام در خارج از خانه‌های خود بوده یا در ساختمان‌های اداری با سازه‌های مقاوم‌تر در برابر زلزله به سر می‌برده‌اند. افزون بر آن، هر چه شدت زلزله افزایش یابد به همان نسبت تعداد بیشتری از مردم در ساختمان‌های فروریخته محبوس می‌شوند، مگر آنکه بتوانند طی مدت کوتاهی پس از رویداد زلزله، خود را نجات دهند. علاوه بر آن، فرار سریع در شب هنگام مشکل است زیرا بسیاری از مردم در خواب هستند که این خود منجر به  افزایش نسبت تلفات می‌شود.

تلفات انسانی زلزله تهران در روز برای شدت زلزله 10 (در مقیاس MMI)، را بر یک چهارم (25%) همان نسبت در شب است. این نتایج بر اساس تجربه خسارات زلزله‌های گذشته در ایران حاصل شده و در آن اثر جابه‌جایی‌های مردم و متغیرهای دیگر دخالت داده نشده است. در این مطالعه تلفات انسانی در زلزله‌های روز هنگام با استفاده از رابطه ارائه شده به‌عنوان شاخص، از داده‌های تلفات انسانی شب هنگام برآورد شد.

این مقاله بر گرفته از مطالعات JICA (سال 1378) می‌باشد.